تفاوت نظام تکوین و تشریع در مسئله «جبر و تفویض»

پرسش :آیا مسئله «جبر و تفویض» مخصوص نظام تشریع است یا در نظام تکوین نیز جریان دارد؟

پاسخ اجمالی :در نظام تکوین، هر معلولی در حدوث و بقا از علت خود پیروی می ‏کند و در ذات و صفت و فعل، فرمان آن را می ‏برد. اما در نظام تشریع که اساس هر آزمون و تکامل اختیاری است، هیچ‏گونه جبر یا تفویضی راه ندارد و موجود مختار که در در چارچوب قانون قرار می گیرد در انتخاب راه و در ادامه آن و در قبول و رد آن و در ایمان یا نفاق به آن مخیر است؛ زیرا بدون آزادی، آزمون و تکامل ممکن نخواهد بود. محدوده نظام تشریع از قلمرو تکوین کمتر است؛ چون در غیر موجود آگاه آزاد راه ندارد، لیکن منطقه پیروی یا تمرد در حوزه تشریع بیشتر است.

پاسخ :در نظام تکوین، هر معلولی بنده علت خود بوده، در حدوث و بقا آن را پیروی می‏ کند و در ذات و صفت و فعل، فرمان آن را می ‏برد؛ هیچ‏گونه گسستگی در رشته علیّت راه ندارد، نه علت از اشراف و افاضه باز می‏ ماند و نه معلول از انقیاد و خضوع سر باز می‏ زند.
بی ‏نیازی معلول (که صرف نیاز به علت است) از علت خود (که لازمه ضروری وی عین افاضه بر معلول است) با اساس علیت و معلولیت، سازگار نیست؛ لذا سراسر جهان امکان که معلول خدای سبحان است، بنده محض حق بوده و آنی از امتثال دستور تکوینی آن حضرت تمرّد ندارد: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»(۱) و عناوین اسلام(۲)، تسبیح(۳)، سجده(۴)، عبودیت(۵) و اطاعت(۶) که در قرآن کریم آمده ناظر به‏ همین مطلب است، کفر تکوینی معقول نبوده و نفاق یا عصیانِ طبیعی متصور نیست و این همان جبر علّی است که غیر از اشعری جبری، همه صاحب‏نظران عقلی آن را پذیرفته‏ اند و اما اشاعره بر پایه پندار اولویت و نفی ضرورت علّی آن را در نظام تکوین رد کرده‏ اند؛ چون اصل علیت فلسفی را به‏ جبری عادت مبدل ساخته و ربط ضروری را انکار نموده ‏اند.
اگر علیّت به تشأن ارجاع شود، پیروی مظهر از ظاهر و اسلام و تسبیح و سجده و عبودیت و اطاعتِ همه مظاهر در برابر ظاهر خویش روشن‏تر خواهد بود؛ زیرا صورت مرآتی، جز خضوع در پیشگاه صاحب صورت سمتی ندارد.
امّا در نظام تشریع، که اساس هر گونه آزمون و تکامل اختیاری است، هیچ‏گونه جبر یا تفویضی راه ندارد و موجود متفکر مختار که در قلمرو قانون قرار می ‏گیرد، در انتخاب راه خویش آزاد و در ادامه آن مختار و در قبول و رد آن رها و در هماهنگی درون و بیرون یا ناهماهنگی آن به ‏نام ایمان یا نفاق مخیّر است؛ زیرا بدون آزادی نه آزمون میسّر است و نه تکامل ممکن خواهد بود.
محدوده نظام تشریع از قلمرو تکوین کمتر است؛ چون در غیر موجود آگاه آزاد راه ندارد، لیکن منطقه پیروی یا تمرد در قاره تشریع بیشتر است؛ از این رو برخی از قوانین تشریعی به دست نسیان سپرده شده و عده ‏ای به بوته عصیان فرو می‏ روند و بعضی به لوث نفاق و گروهی به شائبه ریا آلوده می‏ گردند و سرانجام برخی سهم خلوص یافته و به ‏طور ناب و پیراسته، محقق می‏ شوند.
لذا اسلام و کفر، ایمان و نفاق، اطاعت و عصیان و نیز صواب و خطا و خلاصه حق و باطل در فرهنگ قرآن کریم مخصوص نظام تشریع بوده و در حیطه تکوین جز اسلام و اطاعت و صواب و خلاصه حق، چیز دیگری یافت نمی‏ شود؛ زیرا زمام هر موجود در نظام تکوینی به‏ دست خدای سبحان است و کار خداوند نیز بر صراط مستقیم(۷) و اگر ضلالت و بطلان و مانند آن درباره برخی از موجودهای عالم طبیعت مطرح می ‏شود یا ناظر به نظام تشریع است و یا امری است نسبی نه نفسی؛ زیرا موجود عینی متن حق و صواب است و نسبت به مبدأ فاعلی خود مطیع محض.(۸)

پی نوشت :(۱). سوره یس، آیه ۸۲.

(۲). سوره آل عمران، آیه ۸۳.

(۳). سوره اسراء، آیه ۴۴.

(۴). سوره نحل، آیه ۴۹.

(۵). سوره مریم، آیه ۹۳.

(۶). سوره فصّلت، آیه ۱۱.

(۷). سوره هود، آیه ۵۶.

(۸). گردآوری از کتاب: حکمت عبادات، جوادی آملی، عبدالله، محقق: شفیعی، حسین، مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۸۸ شمسی، چاپ: پانزدهم، ص ۲۱.

نرم افزار شبهات کلامی

https://makarem.ir