پرسش :امام علی(ع) در خطبه ۱۴۴ نهج البلاغه در مورد فلسفه «آزمایش های الهی» چه فرموده است؟

پاسخ اجمالی :

امام علی(ع) درباره فلسفه آزمایش های الهی می فرماید: «خدا با آزمایش پرده از اسرار بندگان برداشته، نه بخاطر آن که بى خبر است، بلکه مى خواهد با امتحان آشکار شود کدام یک عمل نیکوتر انجام مى دهند». بر این اساس، هدف این است که هر کس آنچه در درون دارد آشکار کند، زیرا نمی توان کسى را بر اساس نیّات پاداش یا کیفر داد، بلکه پاداش یا کیفر در برابر اعمال انسان است. همچنین می فرماید: «خدا مردم را با اموال و اولاد آزمایش مى کند، و هدف آن است که اعمالى که سبب استحقاق پاداش و کیفر مى شود را آشکار گرداند».

پاسخ :

حضرت علی(علیه السلام) در بخشی از خطبه ۱۴۴ نهج البلاغه به فلسفه آزمایش هاى الهى اشاره نموده، و مى فرماید: (آگاه باشید! خداوند پرده از اسرار درون بندگان خود با آزمایشها برداشته، نه بخاطر این که از آنچه انسانها در درون پنهان داشته اند و اسرارى را که فاش نکرده اند بى خبر است، بلکه براى این است که مى خواهد آنها را امتحان کند، تا آشکار شود کدام یک عمل نیکوتر انجام مى دهند تا ثواب و کیفر، پاداش و مجازات عمل باشد)؛ «أَلَا إنَّ اللهَ تَعَالَى قَدْ کَشَفَ الْخَلْقَ کَشْفَةً؛ لَا أَنَّهُ جَهِلَ مَا أَخْفَوْهُ مِنْ مَصُونِ أَسْرَارِهِمْ وَ مَکْنُونِ ضَمَائِرِهِمْ؛ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً، فَیَکُونَ الثَّوَابُ جَزَاءً، و الْعِقَابُ بَوَاءً(۱)».
امام(علیه السلام) در این سخن کوتاه پرده از روى مسأله مهمى برداشته است؛ زیرا مفهوم آزمایش به آن گونه که در میان بندگان مطرح است براى خداوند معنا ندارد. آزمایش هاى بندگان براى رفع جهل و نادانى است، براى شناخت اشیا و اشخاص است، و این موضوع در مورد آن کس که عالم الغیب و الشهادة و آگاه از درون و برون است نمى تواند مفهومى داشته باشد، بلکه آزمایش هاى الهى براى این است که هر کس آنچه را در درون دارد آشکار کند، تا مسأله استحقاق ثواب و عقاب تحقق یابد، و به تعبیر روشن تر کسى را نمى توان به خاطر نیّات خوب و بدى که در دل دارد پاداش یا کیفر داد، بلکه زمانى که آن را به صورت اعمال و افعال اظهار داشت مستحق پاداش یا کیفر مى شود.
این همان چیزى است که در یکى از کلمات قصار امام(علیه السلام) به صورت واضح ترى بیان شده، در آنجا امام(علیه السلام) در تفسیر آیه: «وَ اعْلَمُوا اَنَّمَا أَمْوالُکُمْ وَ اَولَادُکُمْ فِتْنَةٌ»(۲)؛ (بدانید که ثروت ها و فرزندان شما اسباب آزمایش شما است) مى فرماید: (خداوند مردم را با اموال و اولاد آزمایش مى کند… هر چند خداوند به آنها از خودشان آگاه تر است، ولى هدف آن است که اعمالى که سبب استحقاق پاداش و کیفر مى شود ظاهر و آشکار گردد)؛ «وَ لَکِنْ لِتَظْهَرَ الاَفْعَالُ الَّتِی بِهَا یَسْتَحِقُّ الثَّوَابَ وَ العِقَابَ».(۳)
نه در فقه اسلامى و نه در قوانین هیچ کشورى کسى را به خاطر نیّت قتل یا سرقت مجازات نمى کنند، همان گونه که به خاطر نیّت خدمت پاداش نمى دهند، هر چند گاهى به عنوان تفضّل، این گونه افراد را مورد محبّت قرار مى دهند، و خداوند متعال که از همه مهربانتر و بخشنده تر است نیز طبق روایات متعددى به نیّت خیر از باب تفضّل پاداش خیر مى دهد، ولى به نیّت شرّ کیفر نمى کند همان گونه که در حدیث آمده است : «مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ فَلَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ… وَ مَنْ هَمَّ بِسَیِّئَةٍ لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ»(۴)؛ (هر کس قصد کار نیکى کند هر چند آن را انجام ندهد براى او حسنه اى نوشته مى شود، و هر کس نیّت کار بدى کند و آن را انجام ندهد بر او نوشته نمى شود).(۵)

پی نوشت :

(۱). «بواء» در اصل به معنى بازگشت کردن و منزل گرفتن است سپس به کیفر و مجازات مستمر و مداوم اطلاق شده است و در خطبه بالا به همین معناست.

(۲). سوره انفال، آیه ۲۸.

(۳). نهج البلاغة، شریف رضى، محمد بن حسین‏، محقق / مصحح: صبحی صالح، هجرت‏، قم‏، ‏۱۴۱۴ قمری، چاپ: اول، ص ۴۸۴، (حکمت ۹۳).

(۴). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ‏۱۴۰۷ قمری، چاپ: چهارم، ج ‏۲، ص ۴۲۸، باب (من یهم بالحسنة أو السیئة).

(۵). گردآوری از کتاب: پیام امام امیر المؤمنین(علیه السلام)‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیة‏، تهران‏، ۱۳۸۶ شمسی‏، چاپ: اول‏، ج ۵، ص ۶۰۷.

نرم افزار شبهات کلامی

https://makarem.ir